Paweł Duda: Dworzec, o którym niemal zapomniano
Niewątpliwie jednym z najciekawszych zabytków architektonicznych zlokalizowanych na obszarze dzisiejszego Sosnowca jest Dworzec Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej w Maczkach, do 1925 roku zwanych Granicą. Nie wszyscy jednak wiedzą, że w II połowie XIX wieku w osadzie nad Białą Przemszą powstał drugi dworzec o charakterze towarowym. Nie przetrwał on próby czasu. Został zniszczony w wyniku działań wojennych, a dziś jest już niemal zupełnie zapomniany.
W kwietniu 1875 roku w Petersburgu podjęto decyzję o budowie nowej szerokotorowej linii kolejowej łączącej Iwanogród (obecnie Dęblin) z Dąbrową Górniczą wraz z odnogą ze Strzemieszyc do Granicy. Miała ona połączyć Zagłębie Dąbrowskie, Łódzki Okręg Przemysłowy oraz Zagłębie Staropolskie. Linię tę, nazwaną Drogą Żelazną Iwanogrodzko-Dąbrowską, doprowadzono do Granicy w roku 1884. Równocześnie nad Białą Przemszą powstał dworzec kolejowy, zlokalizowany na zachód od dworca Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.
O budynku dworca niewiele wiadomo. Na podstawie nielicznych zdjęć można domniemywać, że został on wybudowany z czerwonej cegły, a do wejścia prowadził brukowany trakt. Możliwe, że wyglądem przypominał inny dworzec zlokalizowany na trasie Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej – Sosnowiec Południowy.
W sąsiedztwie dworca, na powierzchni paru hektarów, ułożono kilka torów postojowych oraz dwa tory przeładunkowe, rozdzielone bocznicą normalnotorową, przychodzącą od mostu na Białej Przemszy. Taki układ pozwalał na reekspediowanie koleją normalnotorową towarów dostarczanych do Granicy przez linię szerokotorową.
Powstanie dworca towarowego, a co za tym zwiększenie liczby pracowników doprowadziło do rozbudowy infrastruktury mieszkaniowej w Granicy. W 1885 r. rozpoczęto budowę dwóch domów mieszkalnych, przy obecnej ul. Skwerowej 7 i 9. Ponadto przy dworcu Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej powstały biura spedycyjne Fedora Schernera oraz Blumenfelda& co. W pobliżu zbudowano również magazyny. Zdarzało się, że stacja szerokotorowa obsługiwała ruch osobowy. Umożliwiała to linia długości 300-400 m, odgałęziająca się od jednego z torów pomocniczych, a kierująca się bezpośrednio w stronę stacji normalnotorowej. Co więcej najprawdopodobniej oba dworce łączyło zadaszone przejście, zdemontowane w latach 30-tych XX wieku. Jego istnienie potwierdzają liczne karty pocztowe.
Podczas I wojny światowej zniszczony został peron Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej, co w efekcie zamknęło etap jej funkcjonowania w Granicy. W ocalałym budynku dworca Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe urządziło salę teatralną, która przyjęła potoczną nazwę Kultura. W górnych partiach budynku mieściła się m.in. duża sala teatralna, w której odbywały się różnego rodzaju zebrania, odczyty, akademie szkolne i przedstawienia. Na parterze natomiast mieściła się siedziba miejscowego oddziału Związku Strzeleckiego, świetlice męskiej i żeńskiej drużyny harcerskiej oraz Kolejowego Przysposobienia Wojskowego. Budynek Kultury został zniszczony przez Niemców w czasie II wojny światowej. W okresie międzywojennym magazyny kolejowe zlokalizowane w pobliżu dworca Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej były wykorzystywane przez wojsko. Kwaterowano tutaj kompanie, które przybywały do Maczek na manewry.
[Pociąg kurierski na dworcu DŻID w Granicy, wyd. nieznany. Pocztówka pochodzi ze zbiorów Muzeum w Sosnowcu.]
[Drużyna harcerska na tle zabudowań dworca DŻID, 1919 r. Zdjęcie pochodzi zezbiorów szkolnej Izby Regionalnej.]
[Zabudowania dworca DŻID. (C) Piotr Hangiel.]
[Zabudowania dworca DŻID, wyd. K. Schmelzer, ok. 1916 r. (C) Piotr Hangiel.]
[Fragment Mapy pokładów Polskiego Zagłębia Węglowego, autorstwa M. Łempickiego i A. Gatowskiego, rok wydania 1891. Na uwagę zasługuje rozległe torowisko dworca DŻID.]
[Drużyna pożarnicza w Maczkach w okresie międzywojennym. Zdjęcie zostało wykonane przed wejściem do budynku dawnego dworca DŻID.Zdjęcie pochodzi ze zbiorów szkolnej Izby Regionalnej.]
[Budynek dworca DŻID, fragment pocztówki, wyd. A.Wiltos, ok. 1910 r. Pocztówka pochodzi ze zbiorów Pawła Ptaka.]
Paweł Duda
Notka o autorze
Paweł Duda – doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, adiunkt w Zakładzie Historii Nowożytnej XVI-XVIII wieku Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego. Zajmuje się relacjami dyplomatycznymi między Rzecząpospolitą Obojga Narodów a Stolicą Apostolską w pierwszej połowie XVII wieku, jak również polityką zagraniczną państwa polsko-litewskiego postrzeganą przez pryzmat nuncjuszy apostolskich oraz rolą Rzeczypospolitej w wojnie trzydziestoletniej. Hobbystycznie interesuje się historią Zagłębia Dąbrowskiego. Autor wystawy „Maczki, dawna Granica”, twórca portalu Historyczne Maczki.
