Grzegorz Onyszko: Żydzi na terenie dziewiętnastowiecznej parafii Zagórze

Pomysł napisania o żydowskich mieszkańcach na terenie parafii w jej dziewiętnastowiecznych granicach czekał na realizację bardzo długo. Chcę się skupić na opisie, jak i kiedy Żydzi pojawili się na tym terenie oraz jak wyglądała ich społeczność do roku 1939, biorąc pod uwagę, że przybyli tutaj jeszcze w XVII wieku. Pod koniec XVIII wieku te ziemie znalazły się najpierw w zaborze pruskim, a od 1814 roku stały się częścią Królestwa Polskiego. Po pierwszej wojnie światowej Żydzi stali się obywatelami II Rzeczypospolitej. Niestety, to wielowiekowe współistnienie przerwała okupacja niemiecka podczas II wojny światowej i likwidacja ludności żydowskiej przez hitlerowców w czasie Holokaustu.

[Zdj. 1. Zabudowania dworskie w Zagórzu w tle widoczne wieże kościoła (zbiory własne autora).]

Artykuł przedstawia, jak wyglądała druga co do liczebności mniejszość narodowa, Żydzi, na terenie parafii Zagórze w jej granicach z końca XIX wieku. Wówczas parafia Zagórze obejmowała miejscowości: Zagórze, Klimontów, Modrzejów, Niwkę, Dańdówkę, Porąbkę, dawne Niemce (obecnie Ostrowy Górnicze) oraz Maczki. Na tym obszarze mieszkała znaczna liczba ludności żydowskiej, która początkowo podlegała gminie żydowskiej w Będzinie, utworzonej jeszcze w XVI wieku. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku powstała filia (podkahał) w Modrzejowie, która od 1783 roku posiadała synagogę, mykwę oraz cmentarz żydowski, utworzony 3 kwietnia tego roku^[1]. W drugiej połowie XIX wieku, w 1868 roku, utworzono samodzielny kahał w Modrzejowie. Dla tego obszaru powstały również gminy wyznaniowe: w 1910 roku w Dąbrowie Górniczej^[2], a w 1926 roku w Strzemieszycach Wielkich.

Gmina modrzejowska obejmowała miejscowości: Modrzejów, Niwkę, Dańdówkę, Bór, Borek oraz Klimontów. Natomiast do gminy dąbrowskiej należali Żydzi z Zagórza i Józefowa. Gmina strzemieszycka obejmowała mieszkańców wyznania mojżeszowego z miejscowości: Niemce, Porąbka, Maczki, Kazimierz Górniczy i Juliusz. W gminie dąbrowskiej znajdował się cmentarz żydowski w dzisiejszej dzielnicy Mydlice oraz synagoga. Co ciekawe, gmina ta obejmowała wyłącznie Dąbrowę Górniczą, Gołonóg, Zagórze i Józefów. Najmłodsza gmina żydowska w Strzemieszycach obejmowała miejscowości: Strzemieszyce Wielkie i Małe, Łosień, Łęka, Ząbkowice, Grabocin, Kazimierz Górniczy, Porąbka, Niemce, Maczki oraz Juliusz.

[Zdj. 2. Podcienia osiemnastowieczne domu w Modrzejowie (zbiory własne autora).]

Innym bardzo interesującym aspektem były nieudane próby utworzenia gminy żydowskiej w Niwce — po raz pierwszy w 1887 roku, a po raz drugi w 1927 roku. Podobny proces miał miejsce w czasie pierwszej wojny światowej wśród żydowskich mieszkańców Zagórza, którzy w 1916 roku próbowali utworzyć własny kahał^[3]. Udało im się nawet pozyskać grunt pod cmentarz żydowski. Z tego okresu zachowały się akta stanu cywilnego wyznania mojżeszowego w Zagórzu^[4]. Niestety nie wiemy, czy później ponawiano próby stworzenia gminy wyznaniowej. W przypadku gminy strzemieszyckiej doszło do porozumienia z kahałem sławkowskim w celu wspólnego użytkowania sławkowskiego cmentarza żydowskiego, który znajduje się obecnie na terenie miejscowości Krzykawka. Został on faktycznie utworzony w 1903 roku^[5]. Rozległość gminy strzemieszyckiej sprawiła, że na jej terenie istniało stosunkowo dużo domów modlitwy, tzw. sztybli. Podobne obiekty znajdowały się na terenie innych gmin. Z informacji archiwalnych wiemy, że sztyble istniały w Niwce, Dańdówce, Klimontowie, Zagórzu oraz jeden na Józefowie. W Zagórzu powstał budynek mykwy jeszcze pod koniec XIX wieku, ale w aktach archiwalnych pojawia się on dopiero w okresie międzywojennym.

Żydzi w Modrzejowie

Pierwszymi Żydami, którzy osiedlili się w obecnej dzielnicy Sosnowca, wtedy nazywanej Mrowiskiem, byli uciekinierzy z Częstochowy, Olkusza, Pilicy i Żarek. Uciekali mieszkańcy wyznania mojżeszowego Olkusza i Żarek w obawie przed zarazą, natomiast żydowscy mieszkańcy Częstochowy i Pilicy zostali wygnani przez Stanisława Warszyckiego^[6]. Władze austriackiego zamknęły granica przed nimi zamknęły, by uniemożlić osiedlenie. W osiedlaniu się Żydów na tym terenie istotną rolę odegrał ówczesny właściciel wsi, Franciszek Modrzewski, który uzyskał u króla Augusta II Wettina zakaz powrotu Żydów do miast, w których wcześniej żyli^[7]. Pierwsze wzmianki o Żydach pochodzą z 1687 roku z pobliskiej Niwki, gdzie znajdował się jeden żydowski dym^[8]. Możemy więc przypuszczać, że pojawili się oni w Modrzejowie w tym samym czasie. Ich pozostanie w tej miejscowości było związane z uzyskaniem w 1694 roku przywileju targowego^[9] oraz podniesieniem w 1706 roku rangi Modrzejowa do miasta o nazwie Modrzewo. Istotne znaczenie miało także nadgraniczne położenie miejscowości na ważnym szlaku z Krakowa na Śląsk, którym transportowano sól z Wieliczki^[10].

[Zdj. 3. Chasydzi kahału modrzejowskiego w drodze do synagogi (zbiory własne autora).]

Według Mariana Kantora-Mirskiego pierwszy pochówek na cmentarzu żydowskim w Modrzejowie^[11] miał miejsce w 1713 roku, co sugeruje, że wówczas utworzono podkahałek^[12] w porozumieniu z kahałem będzińskim. W XVIII wieku, szczególnie w jego drugiej połowie, Modrzejów zyskał znaczące przywileje handlowe, co uczyniło miasteczko atrakcyjnym dla Żydów^[13].

W 1765 roku Modrzejów zamieszkiwało 25 Żydów^[14], a w 1787 roku liczba ta wzrosła do 42 osób, co stanowiło 38% ogółu miasteczka^[15] (112 osób). Większość Żydów była średniozamożna i posiadała 80% domów w miejscowości, zajmując się głównie handlem^[16]. W ciągu następnych trzydziestu lat liczebność społeczności żydowskiej Modrzejowa wzrosła nieznacznie do 59, wobec 229 mieszkańców miasteczka, co dawało zaledwie 18,8% ogółu ludności^[17]. W kolejnych dekadach społeczność żydowska rosła: liczyła 310 osób, co stanowiło 83,8% mieszkańców, w 1852 r. 283, w 1860 – 375 (86,7%)^[18] a w 1865 roku 444 osoby, czyli 84% ogółu ludności^[19]. Wzrost ten był związany z rozwojem przemysłu, górnictwa oraz budową linii kolejowych do Austrii i na Śląsk.

Około połowy XIX wieku bogaci kupcy z Modrzejowa zaczęli inwestować w przemysł. Moritz Schaefer w latach 1840-1843 dzierżawił hutę cynku w Sielcu^[20], a następnie Mojżesz Policer wspólnie z Joachimem Grunbergiem^[21] kontynuowali tę działalność. Jednak większość Żydów w połowie XIX wieku zajmowała się handlem, rzemiosłem oraz przemytem^[22]. Według danych z 1865 roku około 84% Żydów utrzymywało się z handlu, 11% z rzemiosła, a 5% z pracy na roli^[23].

[Zdj. 4. Pogrzeb żydowski, zdjęcie z lat 30. XX wieku (zbiory własne autora).]

W 1865 roku, po uzyskaniu przez Modrzejów statusu miasta rządowego^[24], 80 rodzin żydowskich wystąpiło do Rządu Gubernialnego Radomskiego z prośbą o utworzenie Samodzielnego Modrzejowskiego Okręgu Bóżniczego. Proces ten został wydłużony przez zmiany administracyjne, jednak ostatecznie okręg obejmował Modrzejów oraz okoliczne miejscowości, takie jak Bobrek, Bór, Dańdówka, Klimontów i Niwka^[25]. W ramach okręgu otwarto mykwę, rzeźnię rytualną i rozpoczęto zbiórkę pieniędzy na budowę bóżnicy. Do 1871 roku zebrano 400 rubli, co było znaczącym osiągnięciem, biorąc pod uwagę roczne dochody okręgu wynoszące 150 rubli^[26].

Żydzi w Niwce

Żydzi z Niwki byli pierwszymi, których obecność na terenie obecnego Sosnowca została udokumentowana. W 1687 roku w Niwce znajdował się jeden żydowski dym na 13 ogółem, co sugeruje, że mieszkało tam kilka osób narodowości żydowskiej^[27].

Kolejne informacje pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku. W latach 1765 – 1790 w Niwce żyło od 9 do 14 Żydów. W 1765 roku było ich 5– 47, w 1787 roku 14, a w 1790 roku 10 – 36^[28]. Rozbieżności w danych wynikają z różnorodności źródeł, jednak Niwka nie oferowała wówczas tak korzystnych warunków jak Modrzejów czy Sielec, pomimo przywileju targowego uzyskanego w 1775 roku^[29].

[Zdj. 5. Litografia z połowy XIX wieku ukazująca Henryków część Niwki (zbiory własne autora).]

W 1852 roku w Niwce mieszkało 17 Żydów. Najbardziej sprzyjający okres dla żydowskiej społeczności przypadł na lata 30. i 40. XIX wieku, gdy uruchomiono tam huty żelaza i cynku oraz kopalnie. Jednak później, wraz z ograniczeniem działalności przemysłowej, liczba Żydów w Niwce nie wzrosła znacząco, zwłaszcza w porównaniu z dynamicznie rozwijającym się Modrzejowem i Sosnowcem.

Żydzi w Zagórzu

Pierwsi Żydzi w Zagórzu pojawili się około połowy XVIII wieku, a ich liczba do połowy XIX wieku pozostała na stałym poziomie – około 6–7 osób. Wiadomość, że w 1767 roku było ich sześć^[30], a charakterystyczne oznaczenia odnotowujące akta gminne z lat 1838–1841 oraz z 1852 roku^[31]. Zmiana mobilna w 1864 roku – wtedy na terenie Zagórza mieszkało już 30 osób wyznania mojżeszowego^[32]. Przyczyną tego wzrostu był rozwój przemysłu, szczególnie górnictwa. Zajęcie Żydów z Zagórza był handlem, w mniejszym stopniu rzemiosło, a także – podobnie jak w Modrzejowie – w zakresie objętym rolnictwem^[33].

Po raz pierwszy na terenie występowania Sosnowca Żydzi pojawiają się pod koniec XVII wieku, co dostępne dokumenty dotyczące sporu pomiędzy parafią a kahałem będzińskim z 1694 roku. Dostęp do aktach dwóch Żydów z obszarów wiejskich Sosnowca: Jakuba Gada z Sielca i Mordkę z Kuźnicy^[34]. Zdarzają się jednak przypadki, o których trudno powiedzieć coś więcej. Można przypuszczać, że mogli być uciekinierzy z Częstochowy, Olkusza, Pilicy i Żarek, którzy – niewpuszczeni na Śląsk ani do Będzina – w obawie przed powrotem w rodzinne strony ze względu na zagrożenie, które szuka nowego, potwierdzonego miejsca zamieszkania^[35]. Ze względu jednak na małą atrakcyjność tych miejscowości, na tym terenie, nie doszło do ataku Żydów do początków XIX wieku.

[Zdj. 6. Mieszkańcy Zagórza w tym i żydowscy przed urzędem gminy koniec XIX w. (zbiory własne autora).]

Dzieje społeczności Żydowskiej w latach 1877–1902

Społeczność żydowska, zamieszkująca tereny obecnie wchodzące w skład Sosnowca od ponad 150 lat, po roku 1877 nadal się rozrastała i zwiększała liczebnie. W tym okresie na terenie osiedla Modrzejów żyło około 400 Żydów^[36]. Późniejsze dane z roku 1897 potwierdzają, że liczba mieszkańców wyznania mojżeszowego wynosiła w Modrzejowie 401 osób, w Niwce – 271, a w Zagórzu jedynie 124. Nie dziwi również niewielki wzrost liczebności Żydowskiej społeczności w Zagórzu czy Niwce, które nie oferowały korzystnych warunków dla rozwoju większych populacji. Natomiast zastanawia brak informacji o Żydach w miejscowości Granica, gdzie, podobnie jak w Sosnowcu, istniały dogodne warunki do rozwoju choćby niewielkiej społeczności żydowskiej^[37].

Wiemy jednak, że w gminie olkusko-siewierskiej żyło w latach 1895–1899 od 686 do 762 Żydów zamieszkujących wsie. W roku 1895 liczba ta wynosiła 686 osób, natomiast w 1899 wzrosła do 762^[38]. Dane te dotyczą jednak całej gminy, obejmującej także tereny obecnej Dąbrowy Górniczej oraz obszary na północ, aż po Siewierz. Możemy przypuszczać, że niewielka grupa Żydów zamieszkiwała Kazimierz Górniczy i Granicę, choć były to prawdopodobnie niewielkie, liczne najwyżej kilkadziesiąt osób, wspólnoty.

[Zdj. 7. Panorama Dąbrowy Górnicze z końca lat 20. XX wieku (zbiory własne autora).]

Ostatnia statystyka, dotycząca wyłącznie wyznania mojżeszowego, pochodząca z 1902 roku, podaje liczbę Żydów w całej gminie na 2031 osób obojga płci^[39].

W tym okresie zachodziły istotne zmiany w strukturze społecznej i zawodowej społeczności żydowskiej. Jeszcze w latach 60. i do połowy lat 70. XIX wieku dominowali żydzi średniozamożni. Jednak już na przełomie XIX i XX wieku stanowili oni niewielką grupę. Większość społeczności ubożała, natomiast pewna, bardziej operatywna część tworzyła nową grupę bardzo bogatych żydów. Właśnie w tym okresie coraz więcej zamożnych kupców żydowskich zaczęło inwestować w przemysł, budując lub dzierżawiąc różne zakłady i kopalnie^[40].

TABELA nr 1^[41].

Liczba Żydów zamieszkujących miejscowości wchodzące w skład obecnego Sosnowca.

Miejscowości zamieszkane przez Żydów	Rok 1880	Rok 1897
Gmina Olkusko – Siewierska	–	686
Konstantynów	–	316
Modrzejów	Ok.400 (102rodziny)	401
Niwka	–	271
Ostra Górka	–	164
Zagórze	–	124

Źródło: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich. T. X, Warszawa 1890. S. Szulc. Wartość materiałów statystycznych dotyczących stanu ludności byłego Królestwa Polskiego. Warszawa 1920. K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998. Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1915. Oprac. pod kier. W. Grabskiego. Warszawa 1915.

Dzieje społeczności żydowskiej w latach 1903–1918

Jednak to „Kalendarz …” i jego dane z roku 1911 będą moim źródłem informacji odnośnie liczebności społeczności żydowskiej na terenie gminy Zagórze, która obejmowała swym zasięgiem Niwkę i Modrzejów, i była zamieszkiwana przez 1710 osób wyznania mojżeszowego^[42]. Oznaczałoby to wzrost liczebności społeczności żydowskiej na tym terenie w porównaniu do samego Sosnowca. Następne statystyki po roku 1902 z gminy olkusko-siewierskiej nie są znane, a liczba ludności żydowskiej na tym terenie pozostaje nieznana aż do I wojny światowej. Jedynym wyjątkiem jest „Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok 1912”, który podaje liczbę żydowskich mieszkańców tej gminy na 2546 osób^[43].

[Zdj. 8. Synagoga w Dąbrowie Górniczej wybudowana w 1910 roku (zdjęcie z Archiwum Państwowego w Katowicach).]

Jeśli jednak chodzi o Żydów z tej gminy oraz jej części, o ich obecności świadczą akta guberni piotrkowskiej, które ukazują żydowskich mieszkańców Zagórza. Wymieniono wtedy, w roku 1907, chętnych do przystąpienia do nowo tworzonej gminy żydowskiej w Dąbrowie Górniczej. Z wchodzących w skład obecnego Sosnowca wymieniono: Zagórze – 23 osoby, Konstantynów – 10 osób, Bobrek – 4 osoby, Klimontów – 23 osoby, Modrzejów – 10 osób, Niwkę – 14 osób, Środulę – 20 osób, Granicę – 13 osób, Niemce – 11 osób i Porąbkę – 14 osób^[44]. Nie są to oczywiście wszyscy Żydzi zamieszkujący te miejscowości, ale dane te pokazują, jak powszechne było wówczas osadnictwo żydowskie na terenie obecnego Sosnowca. Choć z pewnością Żydzi deklarujący chęć przynależności do gminy żydowskiej w Dąbrowie, z takich miejscowości jak Granica, Niemce i Porąbka, mogli stanowić w tym przypadku, jeśli nie całość swojej społeczności, to ogromną większość.

Mogę więc pokusić się o podanie przybliżonej liczby Żydów zamieszkujących tereny obecnego Sosnowca w roku 1911 na około 20 tys. osób według „Kalendarza …” lub na 24 tys. według akt archiwalnych. Widać więc, że w stosunku do roku 1897 był to wzrost liczebności społeczności żydowskiej o 100–150%, czyli bardzo dynamiczny. Jedyną miejscowością, z której brak danych o Żydach, którzy by ją ewentualnie zamieszkiwali, są Milowice.

TABELA nr 3.

Liczba Żydów w mieście Sosnowcu i miejscowościach, które wchodzą w skład obecnego Sosnowca.

Miejscowości i gminy zamieszkane przez Żydów
Miejscowości i gminy zamieszkane przez Żydów	1911	1915
Miasto Sosnowiec wg akt archiwalnych	20822	14621
Gmina Olkusko – Siewierska	2546	–
Gmina Zagórze	1710	471
Modrzejów	600	769
Niwka	–	650

Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach, Akta Miasta Sosnowca, sygn.:699. „Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok 1912. Sosnowiec 1912, s.118 – 119.

Jeszcze inaczej wyglądała sytuacja Żydów z okolicznych miejscowości wchodzących w skład obecnego Sosnowca, tj. Bobrka, Boru, Cieśli, Dańdówki, Dębowej Góry, Granicy (Maczek), Jęzora, Józefowa, Juliusza, Kazimierza Górniczego, Klimontowa, Konstantynowa, Milowic, Modrzejowa, Niemc, Niwki, Porąbki, Środuli i Zagórza. Miejscowości o charakterze przemysłowym, czyli Zagórze i Niwka^[45], miały zasadniczo niezbyt liczną społeczność żydowską o charakterze wyłącznie kupiecko-rzemieślniczym^[46]. Najmniej zróżnicowane pod względem materialnym były niewielkie społeczności żydowskie z Bobrka, Boru, Dańdówki, Juliusza, Kazimierza Górniczego, Niemc i Porąbki, które w zasadzie egzystowały, trudniąc się drobnym handlem i rzemiosłem.

Najbardziej specyficzna była sytuacja Żydów modrzejowskich, którzy stanowili liczną grupę w tej miejscowości o charakterze handlowym i granicznym. Mieli się więc nieco lepiej niż ich współwyznawcy z innych miejscowości, trudniąc się, oprócz legalnych i tradycyjnych zajęć, w jakimś stopniu, wraz ze swoimi chrześcijańskimi sąsiadami, przemytem towarów, zwierząt i ludzi przez granicę^[47]. Równie ważnym wydarzeniem dla Modrzejowa stało się przywrócenie w roku 1913 samodzielnej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, której rabinem został wybrany w 1911 roku^[48] Szyja Englard[49]. Pozostał on na tym stanowisku do roku 1942, natomiast starszymi dozoru gminy od roku 1913 byli: M.I. Igra, A. Weinberg i Z. Szczekacz^[50].

[Zdj. 9. Modrzejowski rabin Szaja Englard (1885–1942). Zbiory własne autora.]

Równie ważne zmiany nastąpiły w życiu społeczności żydowskich z Zagórza, Porąbki, Niemc (Ostrowów Górniczych), Kazimierza Górniczego, Juliusza i Granicy (Maczek), które w związku z utworzeniem w 1910 roku Dąbrowskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej zostały do niej włączone^[51]. Rabinem nowej kahału został Alter Lewi w 1910 roku, a został zatwierdzony w lutym 1911 roku przez władze guberni piotrkowskiej. Po utworzeniu w 1926 został rabinem gminy wyznaniowej w Strzemieszycach Wielkich[52].

[Zdj. 10. Dąbrowski a potem i strzemieszycki rabina Alter Lewi. Zbiory własne autora.]

Duże zmiany przyniósł wybuch I wojny światowej, w czasie której tereny obecnego Sosnowca znalazły się w dwóch różnych państwach: w skład Cesarstwa Niemieckiego weszły miasto Sosnowiec oraz włączone do niego: Dębowa Góra, Dwór Zagórze, Konstantynów z Pekinem, Milowice, Modrzejów i Środula, natomiast do Austro-Węgier weszły: Bobrek, Bór, Dańdówka, Granica (Maczki), Juliusz, Kazimierz Górniczy, Klimontów, Niemce (Ostrowy Górnicze), Niwka, Porąbka i Zagórze. Wobec tego ich sytuacja nieco się różniła, np. w części austriackiej nastąpił nowy podział terytorialny na gminy, tworząc oprócz gminy Zagórze także gminę Niwkę.

Statystyki niemieckie podają, że na ich terenie w roku 1915 mieszkało 15 460 Żydów, z czego 14 621 w samym Sosnowcu, prawdopodobnie z włączonym Modrzejowem – 769 osób^[53]. Widać znaczący spadek liczebności społeczności żydowskiej w stosunku do roku 1911, ale dotyczyło to również Polaków, którzy stanowili większość. Natomiast na terenach obecnego Sosnowca zajętych przez Austro-Węgry mamy dane z gmin Zagórze i Niwka, choć nie znamy ich ówczesnych granic i czy obejmowały wszystkie wspomniane miejscowości, zwłaszcza te należące do gminy olkusko-siewierskiej. Na podstawie porównań z danymi gminy Zagórze i akt Cesarsko-Królewskiej Komendy Powiatowej w Dąbrowie Górniczej można przypuszczać, że w większości do nich nie należały^[54]. W roku 1915 na terenie gminy Zagórze mieszkało 471 osób narodowości żydowskiej, na terenie gminy Niwka – 650 osób, a w roku 1916 odpowiednio 468 i 685^[55]. Wiemy, że w samym Zagórzu mieszkało 356 Żydów, w Józefowie 18 osób, a w Klimontowie 94 osoby^[56]. Można więc powiedzieć, że w tym okresie nastąpił, podobnie jak w przypadku Sosnowca, znaczny spadek liczby Żydów na tym terenie.

[Zdj. 11. Zagórze w tle widoczny kościół (Archiwum Państwowe w Katowicach).]

Spowodowane to było działaniami niemieckich okupantów, którzy na prośbę niemieckich przemysłowców unieruchamiali zakłady i kopalnie w obawie przed ich ponownym przejęciem przez Rosjan^[57]. Z czasem zamierzali przekształcić mające powstać marionetkowe Królestwo Polskie w rynek zbytu dla niemieckich towarów^[58]. Inaczej wyglądało to w części austro-węgierskiej, gdzie ze względu na słabszą pozycję gospodarczą starano się wykorzystywać zajęte zakłady i kopalnie, o ile nie zostały znacząco zdewastowane^[59].

W związku z zaistniałą sytuacją bogatsi Żydzi starali się jakoś radzić, natomiast reszta, nie mogąc sprostać trudnym warunkom, systematycznie ubożała. Część z nich, szukając lepszych warunków bytowych, wyjeżdżała z miasta w rodzinne strony, na wieś, gdzie łatwiej było przetrwać trudne czasy – w okolice Miechowa, Działoszyc, Pilicy i Jędrzejowa. Innym smutnym faktem było rosnące wśród społeczności żydowskiej zjawisko prostytucji oraz przemytu towarów przez granicę z Niemcami.

Okres ten nie był pomyślny dla Żydów z Niwki, Klimontowa, Boru, Bobrka i Dańdówki, którzy będąc częścią gminy modrzejowskiej należącej do Niemiec, znaleźli się w części austriackiej, mając na pewno utrudniony dostęp do gminy. Bardziej zorganizowani Żydzi z Niwki mogli czynić ponowne starania o utworzenie tam cmentarza^[60]; na pewno istniały sale modlitewne, jak np. w Klimontowie^[61].

W okresie I wojny światowej sytuacja Żydów modrzejowskich stała się trudna, najpierw z powodu grabieży ze strony wojsk niemieckich, traktujących zarekwirowane towary jako zdobycz wojenną. Następnie w związku z ograniczeniami poruszania się po kraju i skasowaniem cotygodniowych targów, co uderzyło nie tylko w kupców, ale także w rzemieślników. W czerwcu 1916 roku władze okupacyjne wprowadziły kartki na cukier i chleb, a w październiku ograniczono spożycie mięsa i drobiu. W roku 1917 zakazano handlu hurtowego suknem, wprowadzono także reglamentację nafty i świec, co było szczególnie dotkliwe, bowiem dotyczyło także świec szabasowych. Podczas szabasu można było zużyć dwie parafinowe świece o wadze nie większej niż ½ funta, a mąka na świąteczne mace była odliczana z kartek żywnościowych. Żydzi z Berlina i Wiednia kilkakrotnie udzielili wsparcia finansowego gminie modrzejowskiej, ale wobec rosnącej liczby ubogich było to kroplą w morzu potrzeb.

[Zdj. 12. Kirkut modrzejowski powstały w 1783 roku (zbiory własne autora).]

Lata 1903–1918 to czas powstawania w Modrzejowie pierwszych żydowskich partii politycznych. Decydujący wpływ na to miały postępujące rozwarstwienie materialne ludności wyznania mojżeszowego, upadek gmin wyznaniowych i wreszcie rewolucyjne wydarzenia lat 1905–1907 na terenie Królestwa Polskiego.

W tym okresie na terenie Zagłębia powstawały wyspecjalizowane stowarzyszenia charytatywne, głównie w Będzinie. W 1910 roku utworzono Towarzystwo Pomocy Sierotom i Dzieciom Biednych Żydów^[62], obejmujące swym zasięgiem ludność żydowską zamieszkującą wsie wchodzące w skład gmin Zagórze i olkusko-siewierskiej.

Dzieje społeczności Żydowskiej w latach 1918 – 1943 roku.

Ostatni podrozdział opisuje dzieje społeczności żydowskiej w II Rzeczpospolitej, kiedy narodowość żydowska była najbardziej wyrazistą w mieście. Stając się coraz bardziej liczniejszą, choć nigdy nie dominującą w mieście ani w okolicznych miejscowościach i będącą też dobrze ujętą w źródłach archiwalnych i nie tylko. Była bardzo zróżnicowana polityczni, z licznymi organizacjami kulturalnymi, sportowymi, naukowymi, kobiecymi i młodzieżowymi. Świetnie też było widać jej zróżnicowanie społeczno – ekonomiczne, związane z terenem zamieszkania. Widać też, że istniała całkiem spora grupa Żydów spolonizowanych, którzy utożsamiali się z odrodzonym państwem polskim.

Dzięki spisom powszechnym z roku 1921 i 1931 oraz wielu statystykom, znamy stosunkowo dokładną liczbę żydowskich mieszkańców gminy Zagórze, natomiast nie mamy takich dokumentów z gmin: olkusko – siewierskiej i Niwka^[63].

Natomiast w pozostałych miejscowościach (nie obejmowały: Będzina i Dąbrowy Górniczej), zamieszkiwało 4304 osób wyznania mojżeszowego^[64] (wyłączając gminę Zagórze z 567 osobami, Czeladź z 682 osobami^[65] i Grodziec z 162 osobami^[66]), co w sumie daje już 2893 osoby.

Podczas gdy w gminie Zagórze mamy statystyki do roku 1919, kiedy odnotowano tam 433 osoby narodowości żydowskiej, z czego w samym Zagórzu to było 324 osoby w Klimontowie – 93 osoby i wreszcie w Józefowie – 16 osób^[67]. W roku 1920 było to odpowiednio 229 osób w Zagórzu, 68 osób w Klimontowie i wreszcie 17 osób w Józefowie^[68], co daje łączną liczbę 319 osób. Oznaczało znaczący spadek liczebności ludności żydowskiej na przestrzeni roku. Natomiast dane z roku 1922, bazujące na spisie powszechnym, podają już tylko całościową statystykę wyznaniową, z której wynika że mieszkało w gminie 567 osób narodowości żydowskiej, co oznacza znaczne zwiększenie się liczby Żydów na tym terenie^[69].

Podana z połowy lat 20. XX wieku statystyka w wykazie gmin żydowskich podaje liczbę wyznawców gmin: z Modrzejowa – 1005 osób oraz Dąbrowy Górniczej obejmującej wówczas nie tylko Zagórze, ale i miejscowości gminy olkusko – siewierskiej – 6000 wiernych^[70].

W statystyce podano też liczbę ludności wsi powiatu Będzińskiego, w których mieszkało odpowiednio 3593 osoby podające język żydowski, 96 podających język hebrajski i 4023 osoby wyznania mojżeszowego^[71]. Z roku 1933 pochodzą dane statystyczne wymieniające liczbę wiernych z gmin żydowskich obejmujących swym zasięgiem tereny obecnego Sosnowca. Według tych danych w, w Modrzejowie – 1375, w Dąbrowie Górniczej – 5049 wiernych i wreszcie w (powstałej w 1928 roku) gminie strzemieszyckiej 2600 wiernych^[72]. Gminy żydowskie, liczyły w 1938 roku kolejno modrzejowska 2040 wiernych, dąbrowska 5500 osób i wreszcie strzemieszycka to 2492 osoby^[73]. Z danych z 1939 roku z których wynika, że w Modrzejowie spośród 5882 mieszkańców było 1670 Żydami^[74].

[Zdj. 13. Pocztówka przedstawiająca kiedyś główną ulicę Strzemieszyc Wielkich (zbiory własne autora)]

Bardzo interesujące są dane z marca 1941roku, czyli z okresu okupacji hitlerowskiej podano wówczas, że osób narodowości żydowskiej mieszkało w: Zagórzu 181 osób, Modrzejowie 1083 osób, Niwce – 358 osób, Dańdówce – 178 osób, Kazimierzu – 29, Maczkach – 37, Niemcach – 146, Porąbce – 112 i Jęzorze – 162^[75]. Pokazuje to jak bardzo rozpowszechnione było osadnictwo żydowskie na terenie obecnego Sosnowca i jak liczne były grupy tej narodowości.

Na podstawie struktury składek wniesionych w roku 1929 przez wiernych do gmin wyznaniowych w Zagłębiu Dąbrowskim, można wnioskować, że około 60,9% należało do grupy biednych, 27% stanowili średniozamożni, około 8,8 % było zamożnych i zaledwie 3,3% stanowili bogaci Żydzi^[76]. W przypadku Sosnowca jest to najprawdopodobniej zbliżona struktura, natomiast inaczej będzie wyglądała struktura społeczna Żydów gminy wyznaniowej z Modrzejowa, czy mieszkańców gmin Zagórze i olkusko – siewierskiej.

[Zdj. 14. Kirkut w Krzykawce gdzie są pochowani Żydzi z Porąbki, Maczek, Niemc czy Kazimierza Górniczego. Foto Grzegorz Onyszko]

W przypadku gminy Zagórze na podstawie danych gminnych, możemy szacować, że brak będzie bogatych Żydów i nieco większa niż w Zagłębiu Dąbrowskim grupa ubogich, stanowiąca w granicach 65% w początkowym okresie niepodległości i mniejsza w późniejszym okresie przypuszczalnie około 50% ^[77]. W latach dwudziestych na terenie gminy Zagórze struktura wyglądała tak, że w roku 1920 dominowali kupcy (30) stanowili 62%, wobec 28% rzemieślników (13) i 5% furmanów(2), jednego dzierżawcy wapiennika i jednej osoby bez zajęcia stanowiących razem 5% ^[78]. Dla żydowskich mieszkańców trudne okazały się pierwsze lata II Rzeczpospolitej, co związane było ze zniszczeniami wojennymi oraz ze zdewastowaniem kopalń Zagórza i Klimontowa, a tym samym dużej biedy wśród robotników i górników, będących ich główną klientelą. Po latach pewnej prosperity w latach dwudziestych, ponownie nastąpił ogromny kryzys w latach trzydziestych XX wieku. W danych z gminy Zagórze wynika że żydowscy właściciele warsztatów rzemieślnicy zamieszkiwali w większości w Zagórze, a pojedyncze zakłady znajdowały się w Józefowie i Klimontowie^[79]. Dominowały małe warsztaty jednoosobowe, ale było też pięć z jednym czeladnikiem i zaledwie dwa z dwoma czeladnikami. A jeśli chodzi o uprawnienia, to zaledwie czterech rzemieślników posiadało dyplomy, reszta, czyli kilkunastu, nie posiadało żadnych dyplomów. Wśród warsztatów dominowały szewskie i krawieckie, stanowiąc 75%, resztę stanowiły fryzjerskie, kamasznicze i masarskie^[80].

W przypadku Gminy Wyznaniowej z Modrzejowa jeszcze inaczej wyglądała struktura, zarówno społeczna, jak i zawodowa społeczności żydowskiej wobec olbrzymich problemów z wyegzekwowaniem składek^[81]. Zwłaszcza w początkowych latach po I wojnie, kiedy w zniszczonym kraju trudno było nawet o ziemniaki, co wymagało reglamentacji produktów, połączonej ze ścisłą kontrolą młynów, rzeźni, składów żywności, w celu ograniczeniu spekulacji. Powołano w tym celu Komisję Aprowizacyjną, w której ludność Modrzejowa reprezentował Markus Hamburger^[82].

Zdj. 15. Spotkanie Żydów na modlitwę (zbiory własne autora).

W roku 1924, na wniosek mieszkańców Modrzejowa, władze wojewódzkie w Kielcach przywróciły zlikwidowany przez niemieckie władze okupacyjne przywilej cotygodniowych targów, które miały właśnie dla mieszkańców duże znaczenie^[83]. W połowie lat dwudziestych nastąpiły znaczące dla Modrzejowa inwestycje miejskie, tj. budowa nowego mostu przez Przemszę do Mysłowic, wybrukowanie modrzejowskiego rynku. Poza tym przystąpiono do projektu budowy portu na Przemszy, co dawało nadzieje na poprawę bytu mieszkańców^[84].

Grupa bogatych i zamożnych obywateli była stosunkowo nieliczna, wahała się w granicach 5 – 7%, natomiast największą grupą liczącą około 70% była ludność uboga, resztę stanowili średniozamożni^[85]. Pomimo sporych zmian gospodarczych w okresie międzywojennym o obliczu sosnowieckiego przedmieścia Modrzejów decydowały niewielkie sklepiki i warsztaty rzemieślnicze żydowskie i polskie. W rękach żydowskich z większych firm, były młyn Moszka Kleinera i Moszka Szarfa przy ul. Sienkiewicza 14, skład mąki Froima Gutberga przy ul. Dąbrowskiej 7, zakłady rzeźnicze: Arona Sztankielera ul. Henryka 15, Icka Wolnermana ul. Dąbrowska 2, Chajma Zajdlera Rynek 12 oraz Szmula Fryszera ul. Henryka 15^[86]. W Modrzejowie na ogół żydowskie sklepy miały niewielką powierzchnię, ze skromnym wyposażeniem, bez kanalizacji, połączone z mieszkaniem, co ułatwiało handel po oficjalnych godzinach otwarcia^[87] i w soboty^[88]. Oprócz tego wielu modrzejowskich Żydów było posiadaczami najczęściej niewielkich gruntów głównie okolicznych łąk, o czym świadczą dane z 17 lutego 1919 roku. Największe kilkumorgowe grunty posiadali: Guttman Herszlik (4 morgi), Najer Chil (6 mórg), Golfred Zachar (4 morgi), Szarf Jakób (3 i ¾ morgi), Najer Abram (3 morgi) i Najer Izrael (3 morgi)^[89].

Zdj. 16. Nagłówek papieru partii BUND. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Kielcach.

Pod koniec XIX wieku pojawiły się pierwsze żydowskie organizacje dobroczynne, najpierw w Będzinie, potem w Sosnowcu, a jako pierwsza powstała, na samym początku nielegalnie, w Modrzejowie^[90]. Po 1910 roku w Dąbrowie Górniczej założono pierwszą organizację dobroczynną — Żydowskie Towarzystwo Dobroczynne, pod którego opieką znaleźli się żydowscy mieszkańcy Zagórza. W tym samym czasie w Dąbrowie powstało również Żydowskie Towarzystwo Muzyczne^[91]. Znaczące zmiany zaszły podczas I wojny światowej, gdy władze okupacyjne Austro-Węgier zezwoliły na tworzenie na tym terenie oddziałów żydowskich partii politycznych, związków zawodowych i organizacji. W 1917 roku na obszarze Dąbrowy Górniczej, Strzemieszyc i Niemiec powstały oddziały Agudas Isroel^[92], które działały do 1939 roku^[93]. Był to również okres legalizacji żydowskich partii działających w nurcie socjalistycznym i komunistycznym. W 1915 roku utworzono komórkę Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego BUND-u i Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon^[94].

Okres międzywojenny przyniósł prawdziwą rewolucję, skutkującą powstaniem wielu nowych żydowskich partii i organizacji. W styczniu 1923 roku w Dąbrowie założono stowarzyszenie opieki nad żydowską młodzieżą „Haszonier”, a zaledwie sześć lat później Żydowskie stowarzyszenie udzielania zapomóg ubogim dziewczętom „Hachauses – Kała”^[95]. W tym samym czasie w poszczególnych dzielnicach powstawały podobne organizacje, jak na przykład stowarzyszenie dobroczynne „Gemiłus Chesed” w Zagórzu, Niemcach i Niwce^[96]. W Modrzejowie utworzono Stowarzyszenie Dobroczynne „Tomchej Anijim”, zajmujące się pomocą osobom ubogim wyznania mojżeszowego z kahału modrzejowskiego^[97].

Zdj. 17. Zarząd żydowskiego stowarzyszenia dobroczynnego (zbiory własne autora).

Oprócz organizacji dobroczynnych działały także żydowskie partie polityczne. W Dąbrowie funkcjonowały wcześniej wspomniane BUND, Poalej Syjon i Agudas Isroel, a także nowe ugrupowania, takie jak Organizacja Syjonistyczna, Syjoniści Rewizjoniści oraz „Mizrachi”^[98]. Te same partie działały na terenie gminy modrzejowskiej oraz utworzonego w 1926 roku kahału strzemieszyckiego^[99]. W latach trzydziestych w Dąbrowie działały partie Syjonistyczno-Socjalistyczna Partia „Hitachduth” oraz Poalej Syjon – Prawica^[100] opowiadające się za utworzeniem żydowskiego państwa w Palestynie. W przypadku pierwszej partii celem było państwo socjalistyczne, oparte m.in dziś znane nam kibuców^[101], które również powstały na terenie Zagłębia. Druga partia postulowała utworzenie państwa o charakterze kapitalistycznym.

W 1928 roku odbyły się wybory na XX Kongres Syjonistyczny z nich wiemy że zwolenników i członków organizacji i partii syjonistycznych było w kahale dąbrowskim 492 osoby, a w gminie strzemieszyckiej 200 osób. Zagłosowało odpowiednio 366 i 189 osób, na Organizacje Syjonistyczną 96 i 22 osoby, na Mizrachi 83 i 96 osób, w tym zestawieniu mamy informacje o partii Liga dla Pracujący Palestyny gdzie wartości były 187 i 71 osób[102]. Dużą partią według danych z archiwum państwowego w Kielcach była Aguda Izrael, która w Dąbrowie liczyła 150 członków, a w kahale strzemieszyckim liczyła 100 członków[103]. Chociaż wg danych z września 1936 w zarządzie i radzie gminy wyznaniowej dąbrowskiej osiągnęła 16,7% podobnie jak Mizrachi, Ortodoksi i Syjoniści resztę stanowili bezpartyjni, a pełniący obowiązki rabina Dychwald Decel był ortodoksą. Z tych samych danych niestety nie wiemy jak sytuacja wyglądała w Strzemieszycach, natomiast dowiadujemy się że Dychwald Decel 27 maja 1931 roku, zostaje rabinem tej gminy[104].

[Zdj. 18 i 19. Malowidła ścienne we wnętrzu dąbrowskiej synagogi. Ze zbiorów: Archiwum Państwowe w Katowicach]

W 1935 roku w Dąbrowie utworzono kolejną organizację dobroczynną — Żydowskie Stowarzyszenie „Hachnuses-Orchim”, zajmujące się zapewnianiem noclegów ubogim przyjezdnym narodowości żydowskiej. Rok później podjęto próbę utworzenia kolejnego stowarzyszenia dobroczynnego „Małbysz Arimim”, jednak do 1939 roku nie udało się uzyskać zgody władz^[105].

Na opisywanym terenie istniały również organizacje o innym charakterze. W Dąbrowie działał Robotniczy Klub Sportowy „Kraft”^[106] oraz Żydowskim Klub Sportowym „Makkabi”[107] a w Porąbce utworzono żydowską drużynę harcerską „Akiba”^[108]. W Niwce, Modrzejowie, Zagórzu, Dąbrowie, Niemcach i Maczkach funkcjonowały żydowskie biblioteki im. Pereca^[109], które organizowały spotkania, przedstawienia teatralne, koncerty, wykłady oraz wydarzenia z udziałem twórców, interesujących osobistości i polityków żydowskich. Żydzi z gmin wyznaniowych dąbrowskiej, strzemieszyckiej i modrzejowskiej wysyłali na leczenie do szpitali żydowskich w Sosnowcu i Krakowie, a w przypadku dąbrowskiej istniało również ambulatorium „Bikur Cholim”[110].

[Zdj. 19 Szpital żydowski w Krakowie gdzie leczono członków kahału dąbrowskiego i strzemieszyckiego (zbiory własne autora)]

W przypadku innych miejscowości o charakterze wiejskim tj. Zagórza, Niwki, Porąbki, Boru, Bobrka, Dańdówki, Maczek oraz Kazimierza Górniczego nie mamy żadnych danych o ich preferencjach politycznych, choć wiem, że działali w niejednokrotnie w Komunistycznej Partii Polski, choć jej wielu żydowskich członków działało w samym mieście^[111]. Brak jest informacji w źródłach o innych partiach nieżydowskich, które by miały w swoich szeregach Żydów z wcześniej wymienionych terenów.

Wszystko zmienia atak hitlerowskich Niemiec na II Rzeczpospolitej i jej podbój, już w czasie kampanii wrześniowej doszło do pierwszych represji i masowych mordów na opisywanym terenie. Ale to dopiero czas okupacji marginalizuje ludność żydowską przez niemieckie ustawodawstwo antysemickie prowadziło do wyzysku i ich izolacji. Następne lata to już po pierwsze wywożenie Żydów do pracy na terenie III Rzeszy i terenach przez nią okupowane oraz umieszczanie pozostałej ludności w gettach, które w 1942 roku zaczęto tworzyć. I tak dla gmin żydowskich utworzono getta w Modrzejowie, Dąbrowie i Strzemieszycach Wielkich. Przez trzy tygodnie na krótko zorganizowano getto w Józefowie (obecnie część Sosnowca, dawny przysiółek Zagórza) dla Żydów z Zagórza, następnie przeniesiono ich do getta dąbrowskiego. Ostatecznie ludność żydowską z gett całkowicie wywieziono do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz – Birkenau od maja do października 1943 roku, co kończyło ponad dwustuletnią obecność Żydów na terenie parafii zagórskiej w jej granicach z dziewiętnastego wieku.

[Zdj. 21. Żydzi z opaskami w okresie II wojny światowej (Dąbrowa Górnicza). Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Katowicach]

Tabela 4. Zmiany w liczebności ludności żydowskiej od 1 maja do 20 sierpnia 1942 roku. odpis zestawienia Statistische Angaben über den Stand der jüd. Bevölkerung Regierungsbezirk Kattowitz sporządzonego 24 sierpnia 1942 roku przez centralę Żydowskich rad Starszych na Wschodnim górnym śląsku^[112]

Lp.	Stan w dniu 01.05.1942 r.	Wysiedleni	Osiedleni	Przesiedleni (głównie do aglomeracji zagłęb. oraz Chrzanowa i Wadowic)	Stan w dniu 20.08.1942 r.
1.	Modrzejów	1491	136	–	1236
2.	Dąbrowa	5802	98	–	3783
3.	Kazimierz	222	–	145	–
4.	Dańdówka	435	–	272	66
5.	Strzemieszyce	1598	373	–	1800
	Łącznie	9548	607	417	6885

[1] Archiwum Państwowe w Radomiu, Rząd Guberialny Radomski

[2] Archiwum Państwowe w Katowicach, nr zesp. 775, Akta miasta Dąbrowy Górniczej, sygn. 191.

[3] Archiwum Państwowe w Katowicach, nr zesp. 796, Cesarska i Królewska Komenda Powiatowa w Dąbrowie, sygn. 126.

[4] Archiwum Państwowe w Katowicach, nr zesp. 1641

[5] Archiwum Państwowe w Kielcach, nr zesp. 100, Urząd Wojewódzki Kielecki I (1918 – 1939), sygn. 14/19065.

[6] Stanisław Warszycki – herbu Abdank (ur. 1599, zm. 25 stycznia 1681) – właściciel dóbr Sencygniowa, pan na Dankowie, senator i wojewoda mazowiecki (1630–1651), kasztelan krakowski od 1651, miecznik łęczycki, marszałek Trybunału Głównego Koronnego w 1662 roku, starosta piotrkowski. Syn Andrzeja Warszyckiego herbu Abdank, podkomorzego sieradzkiego, i Katarzyny z Rokszyckich. Wnuk Macieja i Anny z Romiszewskich Warszyckich. Bratanek wojewody podlaskiego Stanisława Warszyckiego. Studiował na Uniwersytecie w Ingolstadt w 1620 roku i Uniwersytecie w Bolonii w 1626 roku. Za czasów panowania króla Zygmunta III Wazy został senatorem. Od roku 1630 był wojewodą mazowieckim.

Jego pierwszą żoną była Izabela Przerębska (Przerembska), córka Maksymiliana i Zofii z Ostrorogów. W 1631 lub 1632 roku ożenił się po raz drugi z Heleną Wiśniowiecką, córką Konstantego Wiśniowieckiego, która w posagu wniosła mu wielki majątek w skład, którego wchodziły Pilica, Mrzygłód, Kazimierza i 39 wsi. Z tego małżeństwa urodzili się syn Jan Kazimierz oraz córki Teresa i Helena. Helena z Wiśniowieckich zmarła w Pilicy 10 marca 1660 roku. Po jej śmierci Stanisław Warszycki ożenił się po raz trzeci ze znacznie od siebie młodszą Teodorą Bełżecką, córką Mikołaja Bartłomieja Bełżeckiego.

Stanisław Warszycki był elektorem Władysława IV Wazy z ziemi czerskiej w 1632 roku, podpisał jego pacta conventa. Był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 31 lipca 1648 roku. Był elektorem Jana II Kazimierza w 1648 roku z ziemi czerskiej, podpisał jego pacta conventa. Był deputatem świeckim na Trybunał Główny Koronny z ziemi wieluńskiej w 1639/1640 roku. W 1650 roku ufortyfikował swoją wieś Danków: otoczył ją wałami i murami z bastionami oraz zbudował fosy napełnione wodą z pobliskiej Liswarty, w wyniku czego nawet Szwedzi nie mogli zdobyć tej twierdzy podczas Potopu. Podobne prace fortyfikacyjne przeprowadził na zamku w Pilicy około 1650 roku.

Gdy w czasie „potopu” Szwedzi zajęli należącą do Warszyckiego twierdzę bastionową w Pilicy i osadzili w nim załogę pod dowództwem Lindorna, Warszycki odzyskał zamek. Potem również odpędził Szwedów spod Dankowa oraz wyparł załogę szwedzką z zamku w Krzepicach. Uczestniczył również w obronie oblężonej Jasnej Góry, dla której m.in. dostarczył 12 dział i stado bydła. Warszycki walczył ze Szwedami głównie w Księstwie Siewierskim. Wykorzystał to oberlejtnant i arianin Orzechowski, który zaatakował dobra Warszyckiego. Zaciężni żołdacy Orzechowskiego pokonali kasztelana, za co Warszycki pozwał Orzechowskiego przed trybunał, który skazał buntownika na karę śmierci. Orzechowski próbował wpłynąć na decyzję trybunału poprzez uruchomienie swoich wpływów u króla i królowej. Warszycki chciał odstąpić od domagania się wykonania wyroku tylko wówczas, gdy Orzechowski wyrzeknie się arianizmu. Skazany nie zgodził się jednak na tę propozycję, i został rozstrzelany na zamku.

Stanisław Warszycki na zamku w Dankowie gościł m.in. króla Jana Kazimierza, królową Marię Ludwikę, Stefana Czarnieckiego i senatorów. W czasie gdy miał miejsce Rokosz Lubomirskiego opowiedział się przeciwko królowi Janowi Kazimierzowi. Był jednym z dowódców sandomierskiego pospolitego ruszenia, wodzem szlachty krakowskiej w bitwie pod Mątwami w roku 1666, gdzie dowodzone przez niego oddziały w składzie wojsk księcia Lubomirskiego pobiły w polu wojska królewskie Jana Kazimierza. Był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 5 listopada 1668 roku na sejmie konwokacyjnym. Był członkiem konfederacji gołąbskiej w 1672 roku.

W 1669 roku nabył od Mikołaja Firleja za dopłatą 267 tys. zł wsie i dominia Ogrodzieniec, Bydlin, Włodowice, Kromołów, Zawiercie, wraz z górami srebrnymi obok Olkusza. Warszycki po uzyskaniu zamku Ogrodzieniec częściowo odbudował go (w latach 1669–1680) ze zniszczeń po Potopie Szwedzkim, podobnie jak miasta i wsie należące do jego posiadłości. W swych majątkach zakładał stawy, kanały, rozwijał w swych włościach tkactwo, garncarstwo, budował cegielnie i popierał handel. Prowadzono przeciwko niemu dużo spraw kryminalnych, m.in. o zabójstwo szlachcianki Magdaleny Konopańskiej. Gdy zachorował, z Radomia przeniesiono go na noszach do Pilicy. Dzięki staraniom Stanisława Warszyckiego, dobra ogrodzienieckie zostały zespolone z włościami Warszyckich. W rękach rodziny pozostały do 1697. Epitafia Warszyckiego i jego żony, Heleny z Wiśniowieckich, znajdują się na Jasnej Górze. Była to jedyna kobieta pochowana w klasztorze na ścianie bazylikowej.

[7] J. Przemsza – Zieliński. Przesławne miasto królewskie. Będzin i jego najbliższe okolice od Bobrownik do Żychcic. Będzin 1998.

[8] R. Krzysztofik. Geneza i powstanie miasta Niwek (Niwki). „Rocznik Sosnowiecki 2004”, Sosnowiec 2005, s.32.

[9] Tamże, s.36.

[10] K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 7 – 9.

[11] Tamże, s.9. Są jednak duże wątpliwości na temat istnienia w tym okresie cmentarza żydowskiego w Modrzejowie. Wszystkie przesłanki, że Żydów modrzejowskich chowano na cmentarzu w Będzinie.

[12] Tamże, s.9

[13] Tamże, s. 7 – 10.

[14] Tamże, s.9.

[15] R. Krzysztofik. Geneza i powstanie miasta Niwek (Niwki). „Rocznik Sosnowiecki 2004”, Sosnowiec 2005, s. 36.

[16] K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 8 – 9.

[17] Tamże, s.11.

[18] Tamże, s.11.

[19] Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej: AP w Kat.), Akta Gminy Zagórze (dalej: AGmZag.), sygn.: 17.

[20] K. Piesowicz. Zakłady górnicze w Sielcach. [w:] „Ekonomika Górnictwa i Hutnictwa w Królestwie Polskim”. Warszawa 1961, s. 91.

[21] Tamże.

[22] A. Brożek. Ze studiów nad małym ruchem granicznym między Górnym Śląskiem i Zagłębiem Dąbrowskim na przełomie XIX i XX wieku. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1958, nr 4.

[23] AP w Kat., AGmZag., sygn.: 17.

[24] W. Jaworski. Władze żydowskich gmin wyznaniowych w Modrzejowie i Sosnowcu (1868 – 1948). „Sosnowiecki Rocznik 1998”, Sosnowiec 1999, s. 159.

[25] Tamże.

[26] K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 13.

[27] R. Krzysztofik. Geneza i powstanie miasta Niwek (Niwki). „Rocznik Sosnowiecki 2004”, Sosnowiec 2005, s. 32.

[28] Tamże, s. 36 – 38.

[29] Tamże, s. 36.

[30] W. Jaworski. Z dziejów społeczności żydowskiej w Sosnowcu. (Katalog z wystawy). Sosnowiec 1993, s. 3.

[31] AP w Kat., AGmZag., sygn.: 16.

[32] Tamże.

[33] AP w Kat., AGmZag., sygn.: 17.

[34] J. Przemsza – Zieliński. Żydzi w Zagłębiu. Sosnowiec 1993, s. 33.

[35] Tamże.

[36] Wnioski własne na podstawie pracy: K. Urbański. Powstanie i rozwój Gminy Żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 14.

[37] W Granicy (dzisiejszych Maczkach) istniała od 1849 r. stacja graniczna Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej oraz od roku 1889 stacja Kolei Iwanogrodzkiej (Dęblińskiej) wraz z komorą celną i urzędem pocztowym a w pobliskich miejscowościach właśnie uruchomiono kopalnie. Po za tym w tym rejonie rozwijało się dobrze rolnictwo.

[38] AP w Kat., Agm. Olk. – Siew., sygn.: 30 i 32.

[39] AP w Kat., Agm. Olk. – Siew., sygn.: 34.

[40] Pomimo zakazu od 1892 roku Żydzi inwestowali w małe kopalnie węgla kamiennego po przez podstawione osoby. – W. Jaworski. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. Zarys Dziejów. Sosnowiec 2006, s.7 – 8.

[41] Tabela obejmuje dane całościowe gmin: Olkusko – Siewierskiej i Gzichów. W skład których wchodziły miejscowości będące obecnie dzielnicami Sosnowca. Z gminy Olkusko – Siewierskiej były to: Porąbka, Granica (obecnie Maczki), Niemce (obecnie Ostrowy Górnicze) i Kazimierz Górniczy. Z gminy Gzichów chodzi o Milowice.

[42] Tamże

[43] Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok 1912; Sosnowiec 1912, s. 118.

[44] Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Guberialny Piotrkowski. Nr zesp. 1.,Wydział Administracyjny, sygn.: 7751.

[45] Ze względu na brak wszelkich danych z tego okresu są to przypuszczenia, które jednak w dużym stopniu potwierdzają dane z I wojny jak i dobre położenie przygraniczne położenie samej wsi i jej przemysłowy charakter.

[46] O ile wiadomo, na terenie Dębowej Góry nie znajdujemy w źródłach żadnych wzmianek o Żydach, co jednak wobec istnienia całkiem znacznej społeczności żydowskiej w miejscowości o podobnym wówczas charakterze, czyli Konstantynowie i bliskości Modrzejowa i Niwki, świadczyć może o tym że raczej ich akurat w tej miejscowości nie było.

[47] A. Brożek. Ze studiów nad małym ruchem granicznym między Górnym Śląskiem a Zagłębiem Dąbrowskim na przełomie XIX i XX wieku. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1958 ,nr.4, s.625 – 631.

[48] Archiwum Państwowe w Kielcach, Urząd Wojewódzki Kielecki I (dalej UWK), nr zesp. 100, sygn. 3356.

[49] Szaja Englard – rabin kahału modrzejowskiego urodzony 15.VIII.1885 roku w Strzemieszycach Wielkich, ukończył szkołę w Strzemieszycach, następnie cztery klasy gimnazjum w Sosnowcu. W 1911 został wybrany na rabina Modrzejowa, został zatwierdzony na tym stanowisku przez władze Guberni Piotrkowskiej w grudniu 1912 roku. Pod koniec lat dwudziestych przeniósł się do centrum Sosnowca, chcąc objąć stanowisko rabina gminy żydowskiej sosnowieckiej. Nie udało mu się to, cały czas pozostawał rabinem modrzejowskim. Według danych z 4 stycznia 1939 roku, był wówczas wdowcem, posiadającym dziewięcioro dzieci, związany z ruchem ortodoksyjnym. Został zamordowany w czasie II wojny światowej w egzekucji z 23 marca 1942 roku. Opracowane na podstawie: materiałów archiwalnych z Archiwum Państwowym w Kielcach, Urząd Wojewódzki Kielecki I nr zesp. 100, sygn. 3371, 3356 oraz publikacji Sławomir Witkowski. Dzieje Żydów w Sosnowcu. Historia cmentarzy żydowskich i gminy. Sosnowiec 2015.

[50] W. Jaworski . Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 roku. „Zeszyty Zagłębiowskie 2”, 1989, s.39.

[51] M. Cyankiewicz, L. Hońdo, D. Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak. Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej. Kraków 2004, s. XII –XIII.

[52] AP w Kiel., UWK I., nr zesp. 100, sygn.: 3356. Z tych danych wynika że zmarł 27.XI.1933 roku.

[53] AP w Kat., AmSos., sygn.: 1202.

[54] AP w Kat., Akta Cesarsko – Królewskiej Komendy Powiatowej w Dąbrowie Górniczej (dalej AC.K.Kom.Pow.w Dąbr.), sygn.: 5. i Agm.Zag. sygn.: 450.

[55] Tamże.

[56] AP w Kat., Agm.Zag., sygn.: 450.

[57] W 1915 roku w związku z ofensywą Rosyjską, która dochodziła wówczas na kieleczczyznę Niemcy rozpoczęli niszczenie i wywóz maszyn, infrastruktury oraz unieruchamianie kopalń.

[58] J. Źiółkowski. Sosnowiec. Drogi i czynniki rozwoju miasta przemysłowego. Katowice 1960, s.97 – 100, i 256. M. Kantor – Mirski. Sosnowiec. Sosnowiec 1991 (Reprint „Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy” z komentarzami J. Przemszy – Zielińskiego), s.172 – 174.

[59] J. Lewandowski. Królestwo Polskie pod okupacją Austryjackiej 1914 – 1918. Warszawa 1980

[60] AP w Łodzi, RGP WA., sygn.: 10848. Na początku XX wieku grupa Żydów z Niwki, Dańdówki, Bobrka i Klimontowa podjęła próbę uzyskania zgody na budowę cmentarza w Niwce, ale w związku z istnieniem cmentarza w Modrzejowie władze im odmówiły.

[61] Z. Dybała, K. Rodek. Klimontów. Monografia historyczna. Sosnowiec 2001.

[62] W. Jaworski. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. Zarys dziejów. Sosnowiec 2006, s. 11.

[63] Gmina Niwka istniała w latach 1915 – 1953.

[64] W. Jaworski. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. „Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczpospolitej”. Sosnowiec 2005, s. 261.

[65] B. Ciepiela. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim i okolicy. Będzin 2004, s. 65.

[66] Tamże, s. 82.

[67] AP w Kat., AGmZag., sygn.: 454.

[68] Tamże.

[69] AP w Kat., AGmZag., sygn.: 455.

[70] AP w Kiel., UWK I., nr zesp. 100, sygn.: 1763.

[71] Tamże.

[72] AP w Kiel., UWK I, sygn.: 2646.

[73] AP w Kiel., UWK I, sygn.: 1503, 1541.

[74] K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 19.

[75] A. Namysło. Centrala Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku. „Zagłada Żydów Zagłębia”. Będzin 2004, s. 54 i 56.

[76] W. Jaworski. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. „Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczpospolitej”. Sosnowiec 2005, s. 262.

[77] AP w Kat., Agm.Zag., sygn.:454, 459.

[78] Tamże.

[79] AP w Kat., Agm.Zag., sygn.: 458, 459.

[80] Tamże.

[81] K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 46 – 48.

[82] Tamże, s. 21.

[83] Tamże, s. 21 –23.

[84] Tamże, s. 23 –25.

[85] Tamże, s. 29.

[86] Tamże, s. 27.

[87] W województwie kieleckim rozporządzeniem wojewody z dn. 1 grudnia 1924 roku, sklepy i warsztaty rzemieślnicze określonych branż miały ściśle wyznaczony czas pracy którego nie można było przekraczać, pod groźbą grzywny do wysokości 2 tys. złotych lub kary więzienia do 6 tygodni, lub obu jednocześnie. W porze tzw. letniej, od 1 kwietnia do 30 września, za zgodą magistratu mogły handlować dłużej. [w:] AP w Kiel., Starostwo Powiatowe Kieleckie, sygn.: 2394, UWK I, sygn.: 6012. [w:] K. Urbański. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 27.

[88] Urbański K. Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie. Kielce 1998, s. 27.

[89] AP w Kat., AmSos., sygn.:3640.

[90] Grzegorz Onyszko. Żydowskie życie społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne w Zagłębiu Dąbrowskim i na obszarach ościennych w latach 1877 – 1939. [w] Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnienia konserwatorskie. Pod red. Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego. Kraków 2011, s. 53-54.

[91] Krzysztof Urbański. Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego 1918 – 1939. Kielce, s.15

[92] Grzegorz Onyszko. Żydowskie życie społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne w Zagłębiu Dąbrowskim i na obszarach ościennych w latach 1877 – 1939. [w] Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnienia konserwatorskie. Pod red. Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego. Kraków 2011, s. 60.

[93] Archiwum Państwowe w Kielcach, nr zesp. 100, Urząd Wojewódzki Kielecki I (1918 – 1939), sygn. 3418.

[94] Grzegorz Onyszko. Żydowskie życie społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne w Zagłębiu Dąbrowskim i na obszarach ościennych w latach 1877 – 1939. [w] Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnienia konserwatorskie. Pod red. Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego. Kraków 2011, s. 53

[95] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3878.

[96] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 20744.

[97] AP w Katowicach, nr zesp. 777, Starostwo Grodzkie Sosnowieckie, sygn. 122.

[98] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3418

[99] Tamże, Grzegorz Onyszko. Żydowskie życie społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne w Zagłębiu Dąbrowskim i na obszarach ościennych w latach 1877 – 1939. [w] Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnienia konserwatorskie. Pod red. Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego. Kraków 2011

[100] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3418.

[101] Na terenie Zagórza i Sławkowa działały kibuce, o zagórskim nie wiele wiadomo zachowało się raptem kilka zdjęć. W Sławkowie został założony i funkcjonował kibuc „Ovadia”, którego budynki wyburzono kilka lat temu.

[102] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 20517.

[103] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3418.

[104] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3354.

[105] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3878.

[106] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 2602.

[107] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3370.

[108] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3878.

[109] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 2602.

[110] AP w Kiel., nr zesp. 100, UWK I, sygn. 3370.

[111] J. Ławnik. Komunistyczna Partia Polski w województwie kieleckim 1918 – 1938. Liczebność, baza społeczna i zasięg wpływów. Kielce 1994, s. 170, 173 i 176 – 177.

[112] A. Strzelecki. Zagłada Żydów z Zagłębia Dąbrowskiego w KL Auschwitz. Oświęcim 2014, s. 87.