Grzegorz Onyszko: Huta cynku “Paulina” w Zagórzu – dzieje najdłużej pracującej huty cynku w Zagłębiu Dąbrowskim
Zagłębie Dąbrowskie dzięki swoim zasobom węgla oraz bliskim złożom cynku i ołowiu zlokalizowanym w rejonie Strzemieszyc, Sławkowa, Bukowna, Bolesławia i oczywiście Olkusza w połączeniu z koniunkturą z I połowy XIX wieku spowodowało to budowę kilkudziesięciu hut cynku. Jedną z najciekawszych i najdłużej pracujących była huta cynku „Paulina”. Początkowo była zakładem dóbr dworskich, z czasem stała się największym tego typu zakładem w Królestwie Polskim. W opracowaniach z ostatnich siedemdziesięciu lat, pisano o hucie, lecz pokazując nieprawdziwe początki zakładu i zapominają o ruchu socjalistycznym i strajkowym z lat 1895 – 1907.
[Na zdjęciu powyżej huta “Paulina”]
Założona przez Józefa Mieroszewskiego właściciela Dóbr Zagórskich w drugiej połowie lat 20. XIX wieku, pod nazwą “Jadwiga” na cześć jego drugiej żony Jadwigi. Najbardziej prawdopodobny jest rok 1825, ponieważ wymieniana jest w spisie z lat 1826 – 1828, którego efekty zostały podane w dokumentach Gminy Zagórze w lat 50. XIX wieku. Pierwsze wzmianki zachowane pochodzą z 1833 roku i dotyczą spisu dołączonego do testamentu hrabiego Józefa Mieroszewskiego, wymieniano ją z kopalnią o dosyć ciekawej nazwie „Uexkull”[1] pracującej właśnie na rzecz „Jadwigi”. Wówczas w skład huty wchodziła jedna hala fabryczna murowana (z kamienia) oraz dwóch budynków pomocniczych murowanych. Niestety nie znamy produkcji ani zatrudnienia zakładu z tego okresu. Pod koniec życia Jadwigi Mieroszewskiej dobra zagórskie przejmuje Jacek Siemieński i gospodaruje nimi do 1864 roku, wówczas to podano zatrudnienie wynoszące 150 osób i produkcji rocznej na poziomie 1100 – 1300 ton cynku rocznie. Siemieński dzierżawi hutę wraz z kopalniami warszawskiemu kupcowi Wilhelmowi Horodliczce. W 1864 roku Siemieński zostaje zmuszony wobec udziału w Powstaniu Styczniowym do sprzedaży majątku wraz z hutą śląskiemu przemysłowcowi Gustawowi von Kramście.
[Wizerunek hr. Józefa Mieroszewskiego]
[Ryc. przedstawiające piec do wytopu cynku (1805 r.) podobne pracowały w “Paulinie”]
Z czasów Gustawa von Kramsty mamy pierwszy opis zakładu: Huta posiadała dwie hale fabryczne murowane wykonane z kamienia i cegły, w których pracowało 14 piecy dubletowych. Obszar zakładu obejmował 4 morgi (2,24 ha). Zatrudnienie podawane z danych Akt Gminy Zagórze z 1861 r. w hucie wynosiło: dyrektor, 16 majstrów, 30 czeladników, 6 uczniów oraz służbę fabryczną: pracowniczą: 12 mężczyzn i pozostałą, którą stanowiło: 56 mężczyzn i 8 kobiet. W roku 1867 produkcja huty wynosiła 26683 pudów cynku (437067,54 kg) o wartości 66707 rubli. W 1869 roku tuż przed swoją śmiercią Gustaw von Kramsta nakazuje zmianę nazwy huty “Jadwiga” na hutę “Paulina” na cześć jego córki Pauliny. Ciekawostką jest, że dzięki zagłębiowskim hutom i kopalniom cynku otrzymał przydomek „Króla cynku”, co świadczy o mocy produkcyjnej zagórskiej huty cynku. Po jego śmierci w 1869 r. huta przeszła na własność jego spadkobierców a następnie do utworzonego w 1883 r. Gwarectwa von Kramsty. W pierwszej połowie lat 80. XIX wieku huta posiadała 20 pieców, które wytwarzały rocznie 1488 ton cynku zatrudniając 148 robotników. W roku 1888 po rozbudowie huty produkcja wzrosła do 2.224 ton cynku przy użyciu 22 pieców. Na lata osiemdziesiąte XIX wieku przyda modernizacja i rozbudowa zakładu wówczas zainstalowano nowe piece oraz podciągnięto bocznicę kolejową, która służyła do dostarczania surowca oraz umożliwiła transport produktów[2].
[Rosyjski plan pokazujący położenie huty “Paulina” (pocz. XX w.)]
[Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich: Reklama z 1899 roku]
Około roku 1890 huta „Paulina” wraz z całym Gwarectwem Gustawa von Kramsty znalazła się w rękach kapitału francusko-belgijskiego, czyli w nowoutworzonym Towarzystwie Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich. Zakład do roku 1914 wysyłał znaczącą część swojej produkcji do Rosji, ale też do Chin, Tajlandii, Indii a nawet po 1907 roku do Japonii. Ówczesna produkcja huty wahała się między 2190 a 5850 ton, (co stanowiło ponad 57% cynku w całym królestwie). Surowiec od 1865 roku pochodził z kopalń rud cynku i ołowiu zlokalizowanych w rejonie Bolesławia. Według danych z roku 1897 zatrudnienie huty to 270 pracowników w tym 115 pomocników, resztę stanowili hutnicy, starsi hutnicy oraz kilkunastu urzędników i inżynierów. Największe zatrudnienie przypadało na lata 1910 – 1913 i wahało się od 350 do niemal 400 pracowników, na te lata przypada również największa produkcja cynku wynosząca ponad 5000 ton rocznie.
[Pracownicy huty, koniec XIX wieku.]
Okres przynależności huty do Towarzystwa był również okresem rozwoju ruchu socjalistycznego
w Zagłębiu, wówczas to zakład staje się miejscem działalności Polskiej Partii Socjalistycznej i związanego z nią ruchu rewolucyjno – narodowego. W lutym 1894 roku huta staje się miejscem wielkiego, choć nieudanego strajku, do stłumienia, którego użyto dwóch kompanii rosyjskiej piechoty. Wówczas to dochodzi do drastycznych scen, kiedy to rodziny robotnicze wyrzucano siłą z mieszkań w czasie silnych mrozów, wyniku, czego zamarzło wiele osób i ostatecznie udało się strajk złamać. Huta w 1895 roku, stała się widownią jednego z pierwszych udanych strajków i tu warto przytoczyć cytat: … Z a g ó r z e . Huta cynkowa (of. z 97 r. – 270 w czem pomocników 115). Z powodu zmniejszenia płacy zastrejkowali wszyscy robotnicy. Po 3 dniach dawną płacę przywrócić … . Szybko się okazało, że władze towarzystwa niedotrzymany słowa i zmniejszyły płacę, wówczas część załogi ponownie przystąpiła do strajku, który jednak złamano: … Niebawem wyszło na jaw, że ta obiecanka była oszukaństwem. Zastrejkowano powtórnie. Gdy administracya nakazała gasić piece, połowa robotników wróciła do pracy. Druga połowa strejkowała. Wówczas 15 kwietnia wyrzucono ich z mieszkań. Strejk upadł… Zakład strajkował jeszcze wielokrotnie: 1896, 1901, 1905 oraz 1907 roku, w czasie Rewolucji z lat 1905 – 1907 pracownicy huty brali udział w wielu strajkach powszechnych. Kilkudziesięciu pracowników zginęło lub odniosło rany w masakrze pod hutą „Katarzyna”. W późniejszym okresie pracownicy huty brali udział w jawnych i tajnych spotkaniach ruchu socjalistycznego organizowanych w lokalnych karczmach czy na terenie pobliskiego lasu zagórskiego. W tym okresie część pracowników przystępuje do tworzenia stowarzyszenia spożywców na co nie dostają zgody władz rosyjskich (prawdopodobnie za sprawą raportu komendanta żandarmerii dąbrowskiej).
[Zdjęcia z końca XIX wieku przedstawiające pracę w hucie cynku. Foto – zakład Braci Altman.]
Pierwsza wojna światowa przyniosła ogromne zmiany, zakład został unieruchomiony w 1915 roku [3], ponownie rozpoczął produkcje na rzecz okupanta austriackiego pod koniec 1916 roku. Austriackie władze okupacyjne budują do huty „Paulina” i kopalni „Mortimer” normalnotorową linię kolejową. Część budynków huty służyły, jako koszary czeskich saperów oraz ich wyposażenia i inwentarza. Wielu pracowników zakładu w czasie wojny walczyli w szeregach Legionów Piłsudskiego, niektórzy brali udział w Bitwie pod Krzywopłotami. Pod koniec października 1918 roku, pracownicy zakładu rozbrajali żołnierzy austrowęgierskich i tworzyli oddział milicji dbającej o bezpieczeństwo i porządek w Zagórzu. W budynkach pozostałych po okupacyjnych jednostkach austrowęgierskich wykorzystano, jako magazyny żywności i innych niezbędnych produktów dla Komitetu Żywnościowego[4].
[Plan gminy Zagórze z początku lat 30. XX wieku]
W okresie międzywojennym huta cały czas pracowała produkując cynk m.in. dla polskiego przemysłu zbrojeniowego, co powodowało, że produkcja była niewiele niższa jak przed I wojną światową, a czasem nawet jej dorównywała. Jednak w okresie międzywojennym niemodernizowana huta stawała się coraz mniej opłacalna, co doprowadziło do wygaszenia produkcji i jej likwidacji w grudniu 1929 roku. Wbrew pojawiającym się w wielu publikacjach twierdzeniu, że huta przez kilka lat jakoby nie pracowała okazało się to nieprawdą huta do 1929 roku pracowała niemal bez przerwy. W specjalistycznym czasopiśmie „Przegląd Górniczo-Hutniczy” z 1928 roku mamy podaną produkcję zakładu. Załoga huty zastrajkowała chcąc utrzymać zakład, jednak akcja została spacyfikowana przez policję państwową.
Zabudowania zlikwidowanej huty włączono wraz z gruntami do kopalni „Mortimer” (w ostatnim okresie funkcjonowania nosiła nazwę „Porąbka-Klimontów”), zlikwidowanej w 1999 roku. Dziś po hucie „Paulinie” pozostały jedynie budynki, stanowiące prywatną własność (często z utrudnionym dostępem).
[Współczesne zdjęcie zachowanego budynku po hucie „Paulina”]
[Pocztówka z widokiem na kopalnię “Ignacy” i hutę “Paulina”]
[Tablo przedstawiające urzędników huty cynku “Paulina” z 1913 r.]
[Plan górniczy z początku lat 20. XX w. pokazujący lokalizację huty i biegnącej do niej linii kolejowej.]
Bibliografia (wybór):
- Źródła archiwalne:
- Archiwum Państwowe w Katowicach:
– Akta Gminy Zagórze (1832 -1851)
– Zbiór kartograficzny Archiwum Państwowego w Katowicach do roku 1945
- Archiwum Państwowe w Kielcach:
– Akta Urzędu Wojewódzkiego Kieleckiego I (1918 – 1939)
- Archiwum Państwowe w Łodzi:
– Akta Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego (1869 – 1914)
– Akta Gubernatora Piotrkowskiego (1869 – 1914)
- Czasopisma i publikacje:
– Przegląd Górniczo-Hutniczy (roczniki: 1903 -1928)
– Materiały do historii P.P.S. i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od 1893 – 1904. Rok 1893 – 1897. Warszawa 1907. [Materyały do historyi P.P.S. i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od 1893 – 1897. Rok 1893 – 1897.].
– Materiały do historii P.P.S. i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od 1893 – 1904. Rok 1898 – 1901. Warszawa 1907. [Materyały do historyi P.P.S. i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od 1893 – 1897. Rok 1898 – 1901.].
– Rocznik Sosnowiecki i Kalendarz na rok 1900. Sosnowice 1899.
– Przemysłowo-Handlowy Kurjer Sosnowiecki (roczniki: 1901 -1902)
– Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912.
Przypisy:
[1] – Kopalnia „Uexkull” często występuje, jako kopalnia „Ikskul” została założona około roku 1820.
[2] – Huta otrzymała wówczas połączenie z linią szerokotorową w Dąbrowie Górniczej czyli Drogą Żelazną Iwanogrodzko – Dąbrowską.
[3] – W 1915 roku na skutek rosyjskiej ofensywy i przerwaniu linii frontu, niemiecki sztab nakazał zniszczenie lub uszkodzenie zakładów przemysłowych w Zagłębiu Dąbrowskim co przeprowadzono w austriackiej strefie okupacyjnej mimo sprzeciwu władz austriackich.
[4] – Komitet Ratunkowy był organizacją powstałą w czasie I wojny światowej i miał na celu rozprowadzanie żywności dla potrzebującej ludności.
Grzegorz Onyszko
